भाजीपाला प्रक्रिया उद्योग: एक यशस्वी व्यवसायाची कहाणी
भाजीपाला आणि फळे ही आपल्या दैनंदिन आहारातील अत्यंत महत्त्वाची घटक असतात. मात्र, शेतीत उत्पादन जास्त झाल्यावर बाजारात योग्य भाव न मिळाल्यामुळे शेतकऱ्यांना त्याचा तोटा होतो. हे कमी करण्यासाठी शेतकरी वेगवेगळ्या प्रक्रिया उद्योगात उतरले आहेत, त्यापैकी एक महत्त्वाचा उद्योग म्हणजे भाजीपाला डिहायड्रेशन (सुकविणे) व्यवसाय. या व्यवसायाच्या माध्यमातून केवळ आर्थिक फायदाच होत नाही तर नष्ट होणाऱ्या भाजीपाला व फळांचा योग्य वापर देखील करता येतो.
भाजीपाला डिहायड्रेशन उद्योग म्हणजे काय?
भाजीपाला डिहायड्रेशन म्हणजे ताज्या भाज्या व फळांमधील पाणी काढून त्यांना कोरडे करणे आणि त्यांना जास्त काळ टिकवून ठेवणे. ही प्रक्रिया एका खास मशीनद्वारे केली जाते ज्याला डिहायड्रेशन मशीन म्हणतात. या मशीनच्या मदतीने भाज्या व फळे वाळवून त्यांची पावडर तयार करता येते, ज्यामुळे त्या वर्षभर वापरता येतात. उदाहरणार्थ, टोमॅटो, बटाटा, कढीपत्ता, मेथी, कोथिंबीर यांसारख्या भाज्यांचे पावडर तयार करून विक्री केली जाऊ शकते.
उद्योगाची सुरुवात: एक प्रेरणादायक कथा
बुलढाणा जिल्ह्यातील टेकाळे गावातील वंदना बबन टेकाळे यांनी या व्यवसायाची सुरुवात केली. एक शेतकरी महिला म्हणून त्यांनी स्वतःच्या शेतीतून भाजीपाला विकण्याचा व्यवसाय केला, परंतु अनेकदा बाजारात भाजीपाल्याला योग्य भाव मिळत नसल्याने त्यांची निराशा होत असे. यावर उपाय म्हणून त्यांनी भाजीपाला डिहायड्रेशनचा विचार केला.
सुरुवातीला त्यांच्याकडे पुरेसे साधनसामग्री नव्हते, त्यामुळे त्यांनी कमी साधनांचा वापर करून घरगुती पद्धतीने भाजीपाला सुकवण्यास सुरुवात केली. कालांतराने त्यांनी डिहायड्रेशन मशीन घेतली, ज्यामुळे उत्पादनाच्या प्रमाणात वाढ झाली. त्यांच्या या यशामुळे आता त्या दरमहा किमान ₹40,000 कमवत आहेत, जे त्यांनी पूर्वी कधीच विचार केले नव्हते.
भाजीपाला डिहायड्रेशन प्रक्रिया कशी केली जाते?
भाजीपाला डिहायड्रेशन प्रक्रिया अत्यंत सोपी असून काही ठराविक पद्धतींचा वापर करून भाजीपाल्याचे चांगले पावडर तयार करता येते. खालीलप्रमाणे ही प्रक्रिया केली जाते:
1. भाजीपाला निवड: सुरुवातीला ताज्या आणि चांगल्या गुणवत्तेच्या भाज्या आणि फळांची निवड केली जाते. उदाहरणार्थ, टोमॅटो, बटाटा, कोथिंबीर, कढीपत्ता इत्यादी.
2. स्वच्छता आणि कापणे: निवडलेला भाजीपाला आणि फळे स्वच्छ करून त्यांचे छोटे-छोटे तुकडे केले जातात. या तुकड्यांना डिहायड्रेशनसाठी तयार केले जाते.
3. डिहायड्रेशन प्रक्रिया: कापलेला भाजीपाला डिहायड्रेशन मशीनमध्ये ठेवला जातो. या मशीनच्या मदतीने भाज्यांमधील पाणी पूर्णपणे काढले जाते. काही भाज्यांना 3-4 तास लागतात, तर काही भाज्यांना 10 तास लागतात.
4. पावडर तयार करणे : एकदा भाज्या वाळवल्या की, त्यांना मिक्सरमध्ये बारीक करून पावडर तयार केली जाते. ही पावडर 100% नैसर्गिक आणि आरोग्यदायी असते.
5. पॅकिंग आणि विक्री: तयार पावडर पॅकेट्समध्ये पॅक करून बाजारात विकली जाते. यामुळे नष्ट होणाऱ्या भाजीपाल्याचा चांगला वापर होतो आणि शेतकऱ्यांना चांगले उत्पन्न मिळते.
भाजीपाला डिहायड्रेशनच्या फायद्यांचे विश्लेषण
1. भाजीपाल्याचा नाश रोखता येतो: भाजीपाला आणि फळं वाळवल्यामुळे ती जास्त काळ टिकतात. त्यामुळे नाश होण्याचा धोका कमी होतो.
2. **बाजारात जास्त किंमतीत विक्री**: ताज्या भाज्यांपेक्षा वाळवलेल्या भाज्या आणि पावडर यांची बाजारात किंमत जास्त असते. उदाहरणार्थ, 10 किलो टोमॅटोपासून 1 किलो पावडर तयार होते, आणि त्याची किंमत ताज्या टोमॅटोपेक्षा अधिक असते.
3. अल्पभूधारक शेतकऱ्यांसाठी उत्तम व्यवसाय**: ज्यांच्याकडे कमी जमीन आहे किंवा फक्त भाजीपाला विकून उत्पन्न मिळवणे कठीण आहे, त्यांच्यासाठी हा व्यवसाय चांगला पर्याय आहे.
4. वारंवार वापरता येते : भाजीपाला वाळवून तयार केलेली पावडर वर्षभर वापरता येते. कधीही वापरता येण्यास योग्य असल्याने याला हॉटेल्स, घरगुती वापर आणि औषधी उपयोगांमध्ये मागणी आहे.
5. आरोग्यदायी आणि नैसर्गिक : डिहायड्रेशनच्या प्रक्रियेत कोणत्याही रसायनांचा वापर होत नाही, त्यामुळे तयार पावडर ही पूर्णपणे नैसर्गिक असते.
मार्केटिंगचे महत्त्व
उद्योग यशस्वी करण्यासाठी फक्त उत्पादन पुरेसे नसते, त्याचे योग्य मार्केटिंग करणे देखील अत्यावश्यक आहे. वंदना टेकाळे यांनी सुरुवातीला लहान लहान पॅकेट्स तयार करून ती डॉक्टरांकडे आणि हॉटेल्समध्ये दिली. त्यांनी याचे आरोग्यदायी फायदे समजावून सांगितले, ज्यामुळे त्यांचे उत्पादन लोकांपर्यंत पोहोचले.
डॉक्टर आणि हॉटेल व्यवसायिक यांच्याकडून सुरुवात करून नंतर घरगुती वापरासाठीही त्यांनी प्रचार केला.
व्यवसाय सुरू करण्यासाठी आवश्यक सामग्री
हा व्यवसाय सुरू करण्यासाठी खालील साधन सामग्रीची आवश्यकता असते:
1. डिहायड्रेशन मशीन: भाजीपाला सुकवण्यासाठी हे मुख्य साधन आहे. याच्या मदतीने भाजीपाला किंवा फळांचे पाणी काढून त्यांना सुकवले जाते.
2. कटिंग मशीन: भाजीपाल्याचे छोटे तुकडे करण्यासाठी वापरले जाते.
3. ग्लेंडर मशीन: सुकलेल्या भाज्या आणि फळांपासून पावडर तयार करण्यासाठी वापरले जाते.
4. पॅकिंग मशीन: पावडर पॅकेट्समध्ये पॅक करण्यासाठी पॅकिंग मशीन लागते.
आर्थिक गणित
वंदना टेकाळे यांच्यासारख्या महिला उद्योजकांनी सांगितलेल्या अनुभवांनुसार, 1 किलो टोमॅटोपासून 100 ग्राम पावडर तयार होते. जर 10 किलो टोमॅटो वापरून 1 किलो पावडर तयार केली गेली तर त्याची बाजारात किंमत जवळपास ₹1000 पर्यंत मिळू शकते. त्यामुळे शेतकऱ्यांना ताज्या भाजीपाल्याच्या तुलनेत चार पट नफा मिळू शकतो.
भाजीपाला प्रक्रिया उद्योग शेतकऱ्यांसाठी एक उत्तम पर्याय आहे, ज्यामध्ये भाजीपाला आणि फळांचा योग्य वापर करून नफा मिळवता येतो. वंदना टेकाळे यांसारख्या महिलांनी या उद्योगात घेतलेली झेप इतरांसाठी प्रेरणादायी आहे. आज अनेक शेतकरी आणि महिला या व्यवसायातून आर्थिक स्वावलंबन प्राप्त करत आहेत. महाराष्ट्रातील महिला आणि शेतकरी यांनी या व्यवसायाकडे लक्ष दिल्यास, त्यांना स्वतःचे अस्तित्व सिद्ध करण्याची आणि आर्थिक उन्नतीची एक मोठी संधी मिळू शकते.